Liberia

Liberia(kuwaping a sowal: 賴比瑞亞)

Liberia nikapolongan kitakit (Inkiris a sowal: Republic of Liberia), o sasowalen to Liberia (Inkiris a sowal: Liberia, tengilen i/laɪˈbɪəriə/), o tadasowal pangangan i Liberia nikapolongan kitakit, itiniay i kaetipay no Africa safaniyot mililisay to riyar a kitakit, ka’amis o Guinea, kaetip ka’amis o lion rock, kawali o Ivory Coast, kaetip katimol o Tasiyang a no congtong a nipatatekoan kitakit.

O finawlan no kitakit salongan ira ko 500 ’ofad tamdaw, o dadahal no sera 43,000 pinfang mile (11 ’ofad 1,369 pinfang kongli). O tadasowal no kitakit o Inkiris a sowal, nika oni kitakit ira ko 20 no kasasiroma a sowal no niyaro’ sowal, pahapinang o nia kitakit a finacadan ato kasairaira no ponka. O tadamaanay a maci ato sata’akay maci o Monrovia.

O Liberia nai 19 sician, o micingcingay sacefang no Amilika micokeray to pipatireng to kitakit, oni a sacefang minengneng to kohetingay tamdaw i Africa safaniyot ikaka to i Amilikaay ko nga;ay to pakonira ato kacemahadan no kitakit[4]. Nai 1822 miheca tangasa 1861 miheca o ma lalooday ko laloma’ay no kitakit itiya, ira ko 15,000 no tamdaw i milika to sakisyakay ato sarikec a mapenec a mifades ko sakapakonira ato pakoniraay kasofocan a kohetingay tamdaw[5] milinah tayra i Liberia a sa’etal, onini a maro’ay mihawikid to kaitiraay nangra i Amilika a ponka ato to’asan, mirara mala o Amilika – Liberia ko niyah[6][7].

O Liberia a kimpo ato fayfay mitodongay to no Amilika, o tadamaci o ACS a micokeray ato Amilika congtong ci James Monroe a ngangan ko panganganan. Liberia i 1847 miheca 7 folad 26 romi’ad mihapiw to pisiiked, o Amilika tangasa i 1862 miheca 2 folad 5 romi’ad a mihayda. 1848 miheca 1 folad 3 romi’ad, nao masofocay i Norfolk si no Virginia kanatal o Africa teloc a Amilika cidafongay tamdaw ci Joseph Jenkins Roberts mipadang to Liberia to sapisiiked, nanoya misiiked ko Liberia itiya mala o sa’ayaway congtong, o ngangan no Liberia i Inkiris a sowal “pakonira” (liberty) ato “masedal” (liberated) sanay a sasowalen. I 20 sician, o Liberia ato Ethiopia i Africa safaniyot caayay kacingcing a misiikeday a kitakit.

O sa’ayaway no Africa safaniyot mihapiw to pisiikeday a nikapolongan kitakit ko Liberia, o samato’asay no Africa safaniyot aniniay a nikapolongan kitakit. I Africa safaniyot kacacefisan micingcing miimeray to solongoc a Africa safaniyot a kitakit. I saka 2 kalaloodan no hekal itiya, micokeray to Amilika a milood to Germany ko Liberia, nanoya pakalayap to picoker no Amilika a mipacefong to patireng to tatenaan no kitakit, mapadama ko Liberia a cemahad ato kasenengan no kasakitakit. O Liberia o nipatatekoan i kasakitakit, Linhoko ato Africa safaniyot kapolongan sakapot patirengan.

O maro’ay i Liberia Amilika tamdaw malitemoh nangra ko caayay kasasinga’ay to yincumin no Liberia, mangalef oya ma’oripay mapateked ko i sekalay sa’etal a yincomin. Nicingcingan a sera malefo no sekalay kakeridan no Crewe finacadan ato Grebo finacadan a malipalaw. O maro’ay i Liberia Amilika tamdaw mipalowad micekeroh to selal mipatireng to kiwkay ato pitilidan, mikiwiko to itiniay finawlang[8].

I sa’ayaw, o Amilika a teloc Liberia tamdaw masatadamanay a mimingay selal, mirepet to caayay ka salongan mirepetay to sakowan no sici; tangasa 1904 miheca o yincomin itini to no niyah a sera a malasawad ko sakacingangan no Liberia[8][9].

I 1980 miheca, ci William R Tolbert ko mikowanay to sici a o katalawan mifalic ko sofitay, ci Tolbert i kafalican no sici a mapatay, pahapinang o paherekan no Amilika a teloc Liberia tamdaw itini kitakit ko sakowan, nanoya o Liberia ira ko 20 mihecaan ko caayay ka cekal ko sici itiya. I nano finawlan palowad to kitakit wiyyinhuy 5 miheca ko no sofitay pikowan ato Liberia kitakit kapolongan kasarekad 5 miheca no finawlan sakowan, ikor ira ko laloma’ay no kitakit a lalood to saka 1 ato saka 2 i Liberia. O nia kalalood ci mapatayay to 25 ’ofad tamdaw (salongan 8% ko tamdaw) ato awaayay ko pinakayan a ’alomanay tamdaw, nanoya i laloma’ay no kitakit a lalood o sakasokedet no kicay no Liberia to 90%.

I 2003 mihecaan a kasasinga’ay a katateletelakan, o Liberia itiya to i 2005 miheca citodong to fa’elohay nikapolongan a singkiw, ci Ellen Johnson Sirleaf toya singkiw maala malacongtong, ao misanga’ay to likisi a sa’ayaway fafahiyan congtong i Africa safaniyot kitakit. O pipatireng to parana’an no kitakit ato ona syakay sapatado masasisiwtoc ato 2013 – 2016 mihecaan a masangil no katalawan Ebola virus (salofong), tangasa i 2015 miheca, o kitakit ira ko 83% a tamdaw itiniay a macahiway a ’orip i kasakitakit[11].


© MMXXIII Rich X Search. We shall prevail. All rights reserved. Rich X Search